أبوالفضل السّکری ناقل الأمثال الفارسیة إلی العربیة

ملخص البحث

الأمثال کمرآة تعکس فیها الحیاة الاجتماعیة والثقافیة والفکریة عند الأمم کافة ، ولیس من الممکن أن نحدد أی أمة اسبق فی ابداع الامثال وهی ولیدة التجارب ، محیط خراسان الثقافی أثّر علی الحضارات وتأثّر بها ومن أحد مظاهر هذا التفاعل الحضاری نقلُ الامثال الفارسیة الی العربیة .هناک شعراء قاموا بنقلها ونظمها، من أبرزهم ابوالفضل السّکری ، شاعر الدولتین السامانیة والغزنویة ، الذی کان یعنی بنقل الامثال عن الفارسیة وما وصل الینا من اشعاره فی ترجمة أمثال الفرس ، هذا المقال یتطرق الی أشعاره ویقوم بمقارنة الأمثال ودراستها.

الکلمات الرئیسة : المثل ، الحکم ، أبوالفضل السّکری، الأدب المقارن، النقل

مثل لغة واصطلاحا ً

المعنی اللغوی للفظة «المثل» هوالشبه والنظیر والصفة والحجّة والعبرة. [2]

قال ابن السکیت : المثل لفظ یخالف ُ لفظ َ المضروب له ویوافق ُ معناه معنی ذلک اللفظ شبهّوه بالمثال یُعمَل علیه غیره.

قال ابراهیم النظام : یجتمع ُ فی المثل أربعة لاتجتمع ُ فی غیره من الکلام : إیجاز اللفظ ، اصابة المعنی ، حسن التشبیه ، وجودة الکنایة ؛ فهونهایة البلاغة .

قال ابن المقفع : اذا جعل الکلام مثلا ً کان اوضح للمنطق وآنق َ للسمع ، واوسع َ لشعوب الحدیث .

قال المبرّد ُ : المثل ُ مأخوذ ٌ من المثال ِ وهوقول ٌ سائر ٌ یشبّه به حال الثانی بالاول والأصل فیه التشبیه ُ . [3]

الامثال عند الامم کافة کمرآة تنعکس فیها روح الأمة ویتجلی فیها فکرها ومعتقداتها وعاداتها وتقالیدها ومثلها الاخلاقیة والتربویة والاجتماعیة.الأمثال توجز بعبارات قلیلة ما وصل الیها الانسان من نتائج بعد معاناة طویلة وتجارب مریرة .

لقد تأثرت الأمثال العربیة بما یحیط بها ، تنقسم الامثال العربیة الی ثلاثة انواع: هی الفصیحة والمولّدة والعامیّة ، الامثال الفصیحة کانت متداولة فی الادب الجاهلی والامثال المولّدة هی التی ظهرت بعد عصر الفتوحات الاسلامیة واختلاطهم بالاعاجم فی الامصار المفتوحة والامثال العامیة التی کانت ولاتزال شائعة بین المواطنیین العرب .

من أهم ممیزات أسلوب الامثال : الإیجاز ، الإستعارة ، الدقة ، الموسیقی وتنوع الصیغة اللغویة.

الامثال العربیة حظیت بإهتمام الادباء وعلماء اللغة کما عنی الادباء الایرانیون بتدوین الامثال العرابیة منهم ابوهلال العسکری ( 395 هـ ) صاحب کتاب جمهرة الامثال وابومنصور الثعالبی (429 هـ ) الذی وضع کتاب " التمثیل والمحاضرة " وهذا الکتاب یحتوی علی مجموعة کبیرة من امثال المولّدین وامثال العوام والخواص وابوالفضل المیدانی ( 518 هـ ) صاحب " مجمع الامثال " الکتاب الذی یشتمل نحوستة الاف مثل بین فصیح ومولد . حرص المیدانی فی کتابه علی تعقیب کل باب من ابواب الامثال الفصیحة ، بباب یجمع أمثال المولدین .

کما یحتوی الباب الثانی من کتاب " خاص الخاص " علی أمثال وحکم للعرب والعجم [4]

من الصعوبة إن لم نقل من المستحیل ، تتبع کل مثل من منبعه الاصیل حتی شکله الحاضر والجزم بتاریخ نشأة الامثال عبر تطوراته والعوامل الموثرة فیه .ولایمکن القول بأن ای لغة من اللغتین ؛ الفارسیة والعربیة ، أسبق فی ابداع الامثال والاستقاء منها . [5]

التراث الثقافی والحضاری لإیران یعد من ابرز المصادر التی استقت منها العرب خلال القرون الماضیة والایرانیون خاصة فقد أسهموا اسهاما ً عظیما ً فی مسیرة الثقافة والحضارة العربیة ودفع عجلتها الی الامام .

إن خراسان منذ أقدم العصور ولاتزال ، ملتقی الحضارات وفأثّرت فی عدة الحضارات وتأثرت بها ومن ابرز هذا التفاعل الحضاری والتمازج بین اللغة الفارسیة واللغات الاخری لاسیما اللغة العربیة ، نقل بعض الامثال عن الفارسیة الی العربیة . استعارت اللغة العربیة قسطا ً وافرا ً من شوارد الامثال والحکم التی تجسّد تجارب الحضارة الایرانیة العریقة . وهذه المسألة بحاجة الی مقارنة دقیقة ومن الضروری القیام بدراسة هذه الأمثال دراسة اجتماعیة علمیة تفصل الاصلیة فیها عن المستعارة.

من ابرز الشعراء الخراسانیین الذین کانوا یعنون بنقل الامثال عن الفارسیة ونظمها هوأبوالفضل السکری المروزی .

نبذة عن ترجمة ابی الفضل السکری

ابوالفضل ، محمد بن زید السکری المروزی ، فارسی الأصل ، مولده ومرباه فی مرو، لیس لدینا معلومات دقیقة عن ترجمة حیاته ولاتتجاوز عما ذکره الثعالبی النیسابوری فی کتابه " یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر " لدی قسم محاسن أشعار أهل خراسان وماوراء النهر ، لاشک أنه کان یعیش متزامنا مع الدولتین السامانیة والغزنیة فی القرن الرابع ، فلانعرف سوی القلیل عنه ، یقول الثعالبی فیه : " شاعر مرووظریفها ، وله شعر ملیح ، خفیف الروح ، کثیر المُلَح والأمثال " مضیفا : " کان مولعا ً بنقل الأمثال الفارسیة الی العربیة " [6]

کان یعنی بنقل الأمثال عن الفارسیة ولا یورد الثعالبی منه إلا ثلاثة وثلاثین بیتا ً، بعض هذه الابیات مزدوجة [7]

وبعضها غیر مزدوجة ، وکلّها فی الحکم والأمثال ویقف شوقی ضیف عند الشاعر ویقول « ابوالفضل إنّما هورمز لتعلق الناس بالأمثال » [8].

استخدم ابوالفضل السُّکری وزن الرجز لوفرة ألحانه وأنغامه وسهولة حفظه ویذهب شوقی ضیف الی أنه اختار هذا الوزن لیتلافی ما فی هذا الشعر من نقص الأحاسیس والمشاعر. [9]

الأمثال الواردة فی أشعار ابی الفضل السّکری :

1-
أحسن ما فی وصفه اللیل وجد اللیل ُ حبلی لیس یدری ما یلد

ومما یقابله فی أمثال الإیرانیین قولهم : شب آبستن است تا چه زاید سحر [10]

ورد هذا المثل فی بیت للنظامی الشاعرالایرانی :
یک امشب را صبوری کرد باید شب آبستن بود تا خود چه زاید

2-
ادّعی الثعلب ُ شیئا ً وطَلَب
قیل : هل من شاهد ٍ ؟ قال : الذنب

نقل السکری المثل التالی الی اللغة العربیة : به روباه گفتند : کوشاهدت ؟ گفت : دمم [11]

3-
إذا الماء ُ فوق َ غریق ٍ طما فقاب ُ قَناة ٍ وألف ٌ سوا

هومأخوذ من المثل الفارسی القائل : آب کز سر گذشت چه یک نیزه ، چه صد نیزه . [12]

4-
إذا وضعت َ علی الرأس ِ التّراب َ فَضَع من أعظم التّل ِّ، إن النّفعَ منه یَقع

خاک هم به سر می کنی ، پای تل ّ بلند . [13]

5-
إن تأت ِ عُورا ً فتعاور لهم وقُل : أتاکم رجل ٌ اعور ُ

قریب من معناه قول الفرس أیضا : به شهر کورها رسیدی ، چشمت روببند

6-
إن ّ البعیر َ یُبغِض ُ الخَشاشا لکنّه فی أنفه ِ ما عاشا

اصل هذا المثل عبارة فی اللغة الفارسیة وهی : شتر هرچه از خار بدش می آید ، گوشه لبش سبز می شود . [14]

7-
تَبَختَرَ إخفاء لما فیه مِن عَرَج وَ لیس َ له ُ فیما تَکلَّفَه ُ فَرَج

مما یقابله فی الفارسیة : لنگی به راهواری پوشاندن [15]

8-
خُذه ُ بالموت ِ تغتنم عندَه ُ الحـ ـی ّ فلا تشکوولا تَجار ُ

هذا المثل مأخوذ من المثل الفارسی حیث یقول : بمرگ میگیرد تا به تب راضی شود. [16]

نظیره فی اللغة العربیة : خذه بالموت ِ حتی یرضی بالحمی .

9-
العنز ُ لایسمن ُ بالعلف ِ لایسمن ُ العنز ُ بقول ِ ذی لطف

یبدوأن هذا المثل مقتبس من المثل الفارسی : نشود بُز به پچ پچی فربه [17].
سخن شیرین از زفت نیارد بر بز به بج بج بر هرگز نشود فربه

 [18]

10-
فررت ُ مِن قَطر ٍ إلی مَثعَب علی ّ بالوابل ِ یثعنجر ُ

مما یقابله فی أمثال اللغة الفارسیة قول : ز باران به ناودان گریختن [19]

وأقرب امثال العرب الی معناه قول القدامی :

فرَّ من القطر ِ تحت المَرزاب ِ

المستجیر ُ من الرمضاء ِ بالنار ِ

ونحوذلک قول : از چاله به چاه افتادن

مثله قول النظامی :
کنون از خطرهای جان آمدیم زباران سوی ناودان آمدیم

 [20]

11-
فی کل مستحسن ٍ عیب بلا ریب ما یسلم ُ الذهب ُ الابریز من عیب

أقرب مقابلاته فی الفارسیة المثل القدیم : آفتابه اگر از طلا باشد ، بازهم جایش توی خلاست [21]

12-
فی المثل السائر للحمار ِ قد یَنهق ُ الحمار ُ للبیطار ِ

الفارسی یتمثل ویقول : گاهی خر برای بیطار عرعر می کند .

 [22]

13-
کان یقال ُ : مَن أتی خِوانا من غیر أن یُدعی الیه هانا

نظیره فی اللغة الفارسیة : هرکه ناخوانده درآید ، خجل آید بیرون.

وهوکقول الشاعر القائل :
می رود منفعل از مجلس مستان خورشید هرکه ناخوانده درآید ، خجل آید بیرون

 [23]

14-
والکلب ُ لا یُذکر ُ فی مجلس ٍ إلا تَراءی عند َ ما یذکر ُ

فی معناه قال الفرس فی أمثالهم : اسم سگ بردی ، چوب بردار .

15-
کم ماکر ٍ حاق َ به مکرُه ُ وواقع ٍ فی بعض ما یَحفر ُ

وقریب من معناه قول الایرانیین : چاه کن همیشه ته چاه است . [24]

إنّ المثل الذی یستعمل ُ کثیرا ً فی اللغتین الفارسیة والعربیة ما جاء َ فی العربیة " مَن حَفَرَ بئرا ً لأخیه وَقَع َ فیها " ( حریرچی، 132 )، هذا المثل مما استعمله الشعراء العرب وها هوالمتنبی الذی تأثر فی حکمه فی أمثاله :
مکائد ُ السفهاء ِ واقعة بهم وعداوة الشعراء بئس َ المقنی

 [25]

ومن المحتوم ان هذا المثل مأخوذ من الآیة الکریمة وهی " لایَحیق ُ المکرُ السییءُ إلاّ بأهلِه ِ " .

 [26]

15-
ما کنت لواکرمت ُ استعصی لایهرب ُ الکلب ُ من القُرص ِ

هو مطابق فی معناه لمثل فارسی یقول : سگی را هرگز فراموش نگردد ، ور زنی صد نوبتش سنگ [27]

16-
مِن مُثُل ِ الفُرس ِ ذوی الأبصار ِ الثوب ُ رهن ٌ فی ید ِ القّصار ِ

هذا المثل مقتبس من المثل التالی : گرودر دست گازر است .
گازر نکند بمزد تعجیل زیرا که گروبمزد دارد

 [28]

17-
نحن ُ علی الشّرط القدیم ِ المشترط لا الزّق ُّ مُنشَق ٌ والعیر ُ سقط

أقرب أمثال الفرس الی معناه قولهم :

نه خری افتاده ، نه خیکی دریده .

ورد هذا المثل بحرفه فی شعر للشاعر ابن یمین :
همت از مردمان نیک طلب خاک از توده کلان بردار

 [29]

18-
نال الحمار ُ بالسّقوط فی الوَحل ما کان یهوی ، و َ نَجَا من العَمَل

مما یقابله فی الأمثال الفارسیة قول الشاعر :
خر اندر وحل ماند وبار اوفتاد مرا با تودشوار کار اوفتاد

 [30]

19-
مَن رام َ طَمس َ الشمس ِ جَهلا ً أخطَا الشمس ُ بالتطیین ِ لاتُغطّی

هذا المثل مقتبس من المثل القائل : آفتاب را بگل نتوان اندود .

وقول الشاعر الإیرانی السعدی الشیرازی :
با دوست بگرمابه درم خلوت بود آن روی چوگل با گل حمام آلود
گفتا دگر این روی کی دارد دوست گفتم بگل آفتاب نتوان اندود

 [31]

20-
من مثل ِ الفُرس ِسارَ فی الناس ِ التین ُ یسقی بعلة ِ الآس ِ

من الامثال التی استعمل معناه مشترکا ً فی الفارسیة والعربیة حیث یقول الفارسی : " بن از قِبل درخت آس سیراب می شود ".

 [32]

یتضح من الأمثال أن اباالفضل السّکری نقل هذه الأمثال من الفارسیة الی العربیة ولیس من الممکن تحدید زمان وضع هذه الحکم والأمثال ولم یُشر السّکری الی واضعها ، کل بیت منها معنی خاص ولیست بین هذه الابیات علاقة ، انه استخدم وزن الرجز لسهولة حفظها واکثرها مزدوجة ، یسمیها الفرس " مثنوی " ولکل بیت قافیة خاصة ویتحد الشطران من هذا البیت فی القافیة .

المصادر والمآخذ :

1. آذرنوش ، آذرتاش (1385هـ ش) ، چالش میان فارسی وعربی سده های نخست ، تهران ، نشرنی .

1. انوری ، حسن (1384هـ ش) فرهنگ امثال سخن ، تهران ، سخن.

1. انیس، ابراهیم وغیره( 1372 هـ ش ) المعجم الوسیط ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی .

1. الثعالبی ، أبومنصور(1377 هـ ق ) یتیمة الدهر فی محاسن أهل العصر ، مصر ، المکتبة التجاریة الکبری .

1. حریرچی ، فیروز( 1373 هـ ش) ، الأمثال وتبادلها فی اللغتین العربیة والفارسیة ، مجله دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه تهران ، سال 32 ، شماره 132
2. الخلایلی ، کمال ( 1998 م ) ، مجمع کنوز الامثال والحکم العربیة ، لبنان ، مکتبة لبنان ناشرون .
3. دهخدا ، علی اکبر (1374هـ ش) ، امثال وحکم ، تهران ، امیرکبیر ، چاپ هشتم
4. رجب زاده ،هاشم ( 1372هـ ش) ، برخی از مثلها وتعبیرات فارسی ، مشهد ، انتشارات آستان قدس رضوی .
5. شکورزاده بلوری ، ابراهیم (1380 هـ ش) دوازده هزارمثل فارسی ، مشهد ، انتشارات آستان قدس رضوی .
6. ضیف ، شوقی (1990 م ) تاریخ الأدب العربی ، عصرالدول والإمارات ، مصر ، دارالمعارف .
7. عظیمی ، صادق (1372 هـ ش) فرهنگ مثلها واصطلاحات متداول درزبان فارسی ، تهران ، نشرقطره .
8. المتنبی (1930 م ) ، شرح دیوان المتنبی ، البرقوقی ، مصر، ج 2
9. المیدانی ، ابوالفضل ( 1992 م ) ، مجمع الامثال ، حققه محمد محی الدین عبدالحمید ، بیروت ، المکتبة العصریة .
10. میرصادقی (ذوالقدر) ، میمنت (1373 هـ ش ) واژه نامه هنر شاعری ، تهران ، کتاب مهناز